Терісаққан-Есіл өзендері алқабындағы ескерткіштеріне жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері

Данияр   Дүйсенбай; Айбар    Қасенәлі; Айсулу Шокатова

doi:10.32523/2616-7255-2024-146-1-45-66

Авторлар

Данияр Дүйсенбай Қазақстан Республикасы Ұлттық музей https://orcid.org/0000-0002-3461-1390
Айбар Қасенәлі Қазақстан Республикасы Ұлттық музей https://orcid.org/0000-0001-8392-9007
Айсулу Шокатова А.Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институты https://orcid.org/0009-0007-0433-9852

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-146-1-45-66

Кілт сөздер:

Терісаққан; Есіл; заманауи зерттеулер; археологиялық әдістер; оба; қорым; қыстау; мазар.

Аңдатпа

Мақалада 2023 жылы Терісаққан, Есіл өзендерінің алабындағы шағын аумаққа жүргізілген барлау-іздеу жұмыстарының қорытындылары берілген. Зерттеу жұмыстары Терісаққан-Есіл өзендері ағып өтетін Солтүстік Сарыарқаның бір бөлігінде атқарылды. Зерттеу ізденістері кезінде заманауи цифрлы әдістер қолданылып, ескерткіштерді зерттеуде жаңаша мүмкіндіктер қарастырылды. Ірі өзендердің алабында жүргізілген барлау-іздеу жұмыстары 800 км²аумақты құрады. Зерттеу жұмысының нәтижелері барысында 70 - ке жуық ескерткіш табылды. Ескерткіштердің негізгі бөлігі ерте темір дәуірінің нысандарына қатысты. Барлау жұмыстары негізінен 2 бағытты: көне заман және этнографиялық кезең ескерткіштерін қамтыды. Бұрын зерттелген ескерткіштерді тарихи-салыстырмалы тұрғыда қарастыру арқылы тарихи талдаулар жасалды. Сарыоба, Баубек батыр тәрізді ірі элитарлы обалармен қатар, шағын жерлеу орындары көптеп табылды. Жерлеу орындарының барлығы су көздері мол жерге жақындау, жазықтау жерде орналасқан. Тас тізбекті обалар биіктеу, ашық жерге салынған. Этнографиялық кезеңге жататын ескерткіштер екі бағытта: қазақ қыстаулары және мазарлар, қорымдар түрінде қарастырылды. Қазақ қыстаулары көбінесе өзеннің бойындағы мүйісте орналасқан. Саман кірпіштен қаланған құрылыстардың басым көпшілігінде тастан салынған іргетастың болмау фактілері кездесті. Қыстаудың бір бөлігіне шағын қазба-шурф салынды. Шурфтан табылған заттық айғақтар бойынша ескерткіштер этнографиялық кезеңге тән. Жерлеу орындары мазар және қарапайым жерлеу орындары түрінде келеді. Элитарлы жерлеу нысаны ретінде салынған тас мазарлар жергілікті архитектуралық құрылыстан мәлімет береді. Ескерткіштер типология мен хронологиясы жағынан жүйеленіп, тиісті мәліметтер алынды. Ерте темір дәуірі нысандарының өлшемдері бойынша кесте жасалып, статистикалық көрсеткіштері берілді. Қос өзеннің алабында орналасқан археологиялық ескерткіштерін іздеу, тіркеу жұмыстары Солтүстік Сарыарқаның археологиясын зерттеудегі айрықша маңызға ие ғылыми зерттеулер түрінде қарастырылады.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Bronk Ramsey C. O. C. v4. 4. 4. Online: https://c14.arch.ox.ac.uk/oxcal/OxCal.

Акишев К.А. Социальная структура сакского общества в VI–IV вв. до н.э. // Археологические памятники на Великом Шелковом пути. – Алматы, 1993. – С. 45–58.

Акишев К.А. Памятники старины Северного Казахстана // Труды ИИАЭ АН КазССР. – №7. – 1959. – С. 3–31.

Бейсенов А.З. К.А. Акишев и вопросы изучения памятников казахского времени // Маргулановские чтения – 2019: матер. междунар. археол. науч.–практ. конф., посвящ.95–летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева. – Нур–Султан, 2019. – С. 10–38.

Бейсенов А.З., Логвин А.В., Базарбаева Г.А., Грудочко И.В., Сеитов А.М. Курганы с каменными грядами Западной Сарыарки // Археологическое наследие Центрального Казахстана. – №2 (2). – 2017. – С. 38–49.

Бейсенов А. З. О значении термина «Арка» в ареалах расселения тюркоязычных народов среднеазиатско–казахстанского региона // Ош и Фергана: археология, новое время. Культурогенез, этногенез. – Бишкек: Мурас, №4 (17). –2014. – С. 113–116.

Бейсенов А.З., Беделбаева М.В. Сакская эпоха Казахстана. Вопросы изучения культуры и общества // Казахстан в сакскую эпоху / Бейсенов А.З., Бедельбаева М.В., Хабдулина М.К., Самашев З.С., Ермолаева А.С., Джумабекова Г.С., Базарбаева Г.А., Лукпанова Я.А., Курманкулов Ж., Утубаев Ж.Р., Алтынбекова Э.К. – Алматы: ИА им. А.Х. Маргулана, 2017. – С. 5–34.

Бейсенов А.З. Тасмолинская культура Сарыарки // Казахстан в сакскую эпоху / Бейсенов А.З., Бедельбаева М.В., Хабдулина М.К., Самашев З.С., Ермолаева А.С., Джумабекова Г.С., Базарбаева Г.А., Лукпанова Я.А., Курманкулов Ж., Утубаев Ж.Р., Алтынбекова Э.К. – Алматы: ИА им. А.Х. Маргулана, 2017.– С. 59–100.

Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. – М.: Наука, 1980. – 256 с.

Дүйсенбай Д.Б., Шашенов Д.Т., Жұманазаров Н.Ш. 2018 жылы Торғай өңіріне жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары //Маргулановские чтения– 2021: Материалы международной научно–практической конференции «Великая Степь в свете археологических и междисциплинарных исследований». –Алматы, 2020. – С. 498–509.

Жолдасбаев С. Қазақ елінің XV–XVIII ғасырлардағы тұрақты мекен–жайлары. – Астана: Қазақ ғылыми–зерттеу мәдениет институты, 2017. – 304 б.

Зданович Г. Б. Покровский могильник на р. Ишим. Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана // Вест. АН Казахской ССР. – №9. –1969. – С.69–79.

Қасенәлі А., Дүйсенбай Д., Есен С., Қызырханов М. Сарыоба археологиялық кешеніндегі 2022 жылғы зерттеу жұмыстарының нәтижелері // КАЗҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – №4 (111). – 2023. – 158–168 бб.

Касеналин А., Есен С., Тлеугабулов Д., Маулет А. Ақмола өңірінің мәдени мұралары: жаңа зерттеулер. – Көкшетау, 2021. –108 б.

Парцингер Г., Зайберт В.Ф., Наглер А., Плешаков А.А. Большой курган Байкара. Исследования скифского святилища. – Берлин, 2003. – 280 с.

Свиридов А.Н., Ярыгин С.А., Сакенов С.К. Элитные курганы Акмолинской области // Маргулановские чтения: Диалог культур Евразии в археологии Казахстана: сб. ст., посв. 90–летию со дня рожд. К.А. Акишева. – Астана, 2014. – С. 576–604.

Хабдулина М.К. Северная Сарыарка в древности и средневековье // Вестник «Елорда мұрағаттары». – №4. – 2008. – С.20–58.

Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. – Алматы: Ракурс, 1994. – 170 с.