Көкентау археологиялық кешеніндегі ежелгі және ортағасырлық көшпелілердің аза тұту ескерткіштері

Айдын  Жүнісханов; Арман  Құрманғалиев; Олжас  Мысыр

doi:10.32523/2616-7255-2024-147-2-117-136

Авторлар

Айдын Жүнісханов Назарбаев Университеті https://orcid.org/0000-0002-6452-3551
Арман Құрманғалиев Қазақстан Республикасының Ұлттық музейі РМҚК https://orcid.org/0000-0002-7492-0331
Олжас Мысыр «Alikhan Bokeikhan University» https://orcid.org/0000-0003-3793-4539

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-147-2-117-136

Кілт сөздер:

археология; аза тұту кешендері; көшпелілер; сегіз тас; Көкен

Аңдатпа

Ұсынылып отырған мақалада Көкентау археологиялық ықшамауданында ежелі және ортағасырлық көшпелілердің аза тұту кешендерінде жүргізілген зерттеу жұмыстарының және алынған материалдарды талқылауға бағытталған алғашқы нәтижелері ұсынылады. Ескерткіш Абай облысы Жаңасемей ауданы Көкентау ауылдық округіне қарасты Көкен тауының бөктерінде орналасқан. Авторлар бұл өңірде аза тұту ескерткіштерін анықтау, тізімдеу, жүйелеу және ғылыми айналымға енгізу бағытында кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстарын атқаруда. Мақала осы бағытта жасалған алғашқы қадамдардың бірі. Көкентауда алғаш рет адамдардың сакральды кеңістікті игеру тәжірибесі неолит дәуірінде қалыптаса бастаған. Ежелгі адамдар марқұмдарының есімдерін сақтау үшін жерлеу аза-тұту ескерткіштерін тұрғыза бастаған болатын. Аза тұту дәстүрінің басты элементі оба болғанымен, осы категорияға біз тас қоршауларды, меңгірлерді және тас мүсіндерді жатқызамыз. Мақала авторлары Көкентау материалдары негізінде қоғамдағы дүниетанымдық құндылықтардың өзгеруіне байланысты аза тұту ескерткіштерінің архитектуралық планиграфиясы мен ритулдарының өзгеріп отырғандығын көрсетеді. Сегіз тастардың хронологиялық шеңбері археология ғылымында кең қолданылатын дәстүрлі салыстырмалы және радиокөміртекті анализ арқылы анықталды. Көне түркі дәуірінің қоршауларының тұрғызылу уақыты Жетісу және Саян-Алтай аумағында таралған осыған ұқсас кешендермен салыстыру арқылы анықталды.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Paula N. Doumani Dupuy, Aidyn S. Zhuniskhanov, Elissa A. Bullion, Galymzhan K. Kiyasbek, Zhuldyz Kh. Tashmanbetova, Erbolat Z. Rakhmankulov, Amantay I. Isin The newly discovered bronze age site of Koken: Merging micro-regions with major study zones in the high steppes of Kazakhstan // Archaeological Research in Asia, Volume 27, 2021, 100292, ISSN 2352-2267, https://doi.org/10.1016/j.ara.2021.100292.

Samashev Z. “Written stones” in the cult-ritual everyday life of paleometal era // World of Great Altay 6(2) 2020. 861-888 pp.

Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая (Из поездки в Семипалатинскую область в 1911 г.) // Известия ИАК. Пг., 1916. Вып. 62. С. 1–92.

Айткали A., Жунисханов А, Рахманкулов E., «Исследование курганов ранних кочевников Семейского Прииртышья» // Археология Казахстана, Т. 21, вып. 3 (21), сс. 82–94, сен. 2023.

Айткали А., Жунисханов А. Семей өңіріндегі ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеудің алғашқы нәтижелері // Марғұлан оқулары –2022. Алматы, 2022. 291–295 бб.

Айткали А.К., Жунисханов А.С., Каримов М. К., Исин А. И. Рахманкулов Е.Ж. Новые памятники эпохи бронзы горного массива Кокентау // Этнодемографические процессы в Казахстане и сопредельных территориях: Сб. науч. трудов XVI Междунар. науч.-практ. конф. 28-29 сентября 2017 г., Усть-Каменогорск. – Усть-Каменогорск: «МедиаАльянс», 2017. С. 18-23.

Арсланова Ф.Х. Курганы с «усами» Восточного Казахстана // Древности Казахстана. Алма-Ата: Наука. С. 116–129.

Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы: Жалын, 1993. – 192 с

Бейсенов А.З. Околокурганные жертвенники как разновидность памятников тасмолинской культуры // Вестник Томского государственного университета. История. 2015. № 4 (36). С. 96–104.

Грязнов М.П. Памятники майэмирского этапа эпохи ранних кочевников на Алтае. // КСИИМК. 1947. Вып. XVIII. С. 9-17.

Джумабекова Г.С., Базарбаева Г.А. Художественные бронзы Жетысу. – Алматы, 2013. – 120 с.

Доумани Дюпюй П.Н., Жунисханов А.С., Буллион Э., Рахманкулов Е.Ж., Киясбек Г.К., Ташманбетова Ж.Х., Исин А.И., Меркл Э., Гумирова О. Археологические исследования памятника Кокен (Восточный Казахстан): Предварительные результаты // Маргулановские чтения – 2020: материалы международной научно-практической конференции «Великая Степь в свете археологических и междисциплинарных исследований» (г. Алматы, 17–18 сентября 2020 г.). Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2020. Т. 2. С. 70-83.

Доумани Дюпюй П., Ташманбетова Ж. Киясбек Г., Мерц В., Койл Р., Жунисханов А., Самашев З. «Самое древнее захоронение человека в Казахстане: по неолитическим находкам поселения Кокен» // Археология Казахстана, Т. 21, Вып. 3 (21), сентябрь 2023 г., сс. 164-86, doi:10.52967/akz2023.3.21.164.186.

Жүнісханов А., Құрманғалиев А., Айтқали А., Рахманқұлов Е., Жанғалиев Ұ. Көкендегі ежелгі және ортағасырлық көшпелілердің аза тұту кешендері // «Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (29 қазан 2021 ж.). Өскемен, 2021. С. 138-145 бб.

Коншин Н.Я. О памятниках старины в Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского географического общества. – Выпуск I. –Семипалатинск, 1903. С. 1–32.

Кубарев Г.В., Нускабай А. Раннесредневековые поминальные оградки Семиречья: новые данные // Поволжская археология №1 (39) 2023. С. 72-86. https://doi.org/10.24852/pa2023.2.44.72.86

Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi. Энциклопедия. 1–том. – Алматы: DPS, 2011. – 736 б. (иллюстрацияланған)

Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. 3-том: К-Қ – 736 б.

Любчанский И. Э. 2006. Курганы с усами: типология и хронология // Археология Южного Урала. Степь (проблемы культурогенеза). Челябинск. С. 386–408.

Маргулан А. Х., Акишев К. А., Кадырбаев М. К., Оразбаев А. М. Древняя культура Центрального Казахстана. // Алма-Aтa: 1966. 436 с.

Матренин С.С., Сарафанов Д.Е. Классификация оградок тюркской культуры Горного Алтая // Изучение историко-культурного наследия народов Южной Сибири. Горно-Алтайск, 2006. Вып. 3,4. С. 203-219.

Отчет о деятельности Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского Географического общества за 1911 г с протоколами заседаний Распорядительного комитета и общих собраний членов подотдела // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского географического общества. – Выпуск IV. –Семипалатинск, 1912. С. 1–49.

Самашев З. Писаницы горы Кокентау в Восточном Казахстане // Учёные записки музея-заповедника «Томская Писаница». 2023. Выпуск 17. С. 140-158.

Самашев З., Доумани Дюпюй П., Айткали А., Жунисханов А., Рахманкулов Е., Киясбек Г., Ташманбетова Ж., Курмангалиев А. Предварительные результаты исследования Памятников эпохи бронзы горного массива Кокентау в 2020 г. // Алтай – Түркі әлемінің алтын бесігі / бас редактор – Даниал Ахметов – Өскемен, 2020. С. 105-115.

Самашев З., Чотбаев А., Жалмагамбетов Ж., Кариев Е., Айткали А., Ахметов М. Каракаба: первые результаты исследований // Труды филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана. Всадники Великой степи: традиции и новации. – Астана: Издательская группа ФИА им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2014. С. 207-247.