Қазақ хандығындағы аталықтар мен аталықтар институты

Аңдатпа

Мақалада Қазақ хандығындағы аталықтар мен аталықтар институты туралы тарихи дереккөздерінен алынған мәліметтер талданады. Зерттеу материалдары ортағасырлық мұсылман тарихшыларының еңбектері, XVI-XVIII ғасырлардағы Ресей мемлекетінің сыртқы байланыстары туралы тарихи материалдар, дипломат А.И. Тевкелевтің жазбалары, қытай дереккөздері және басқалар.  Зерттеу барысында автор тарихи дерек-көздерден Қазақ хандығында аталықтар институтының болғандығын көрсететін мәліметтерді келтіреді. Автор аталықтар туралы алғашқы мәліметтер шибан мен сефевид әулеттеріне арналған тарихнамалық еңбектерде кездесетініне назар аударады. Мақалада Қазақ хандығында «аталық» атағын иеленген оннан астам адамның есімдері келтірілген. Қазақ хандығындағы аталықтар институты туралы материалдардың аздығына қарамастан, автор көршілес мемлекеттердегі аталықтар институтымен ұқсастығына сүйене отырып, бірнеше болжамдар жасайды. Жұмыста Қазақ хандығындағы аталықтар мен аталықтар институты туралы келесі алдын-ала тұжырымдар жасалды: Қазақ хандығында, көптеген ортағасырлық түрік-монғол мемлекеттерінде аталықтар институты болды; Аталықтар институты XV-XVII ғасырлардағы Қазақ хан-дығында маңызды мемлекет құрушы элементтердің бірі болды; Қазақ хандығындағы аталықтардың негізгі міндеті басқа түркі-моңғол мемлекеттеріндегідей, тақ мұрагерлерін тәрбиелеу болды; Аталықтар ханның ең сенімді және жақын адамдары ретінде маңызды дипломатиялық қызметтерді атқарды; Қазақ хандығында аталықтардың рөлі әр тарихи кезеңде әртүрлі болды. Қазақ мемлекеті тарихының алғашқы кезеңінде хан сарайында аталықтың мәртебесі жоғары болды. XVII ғасырдың соңындағы Тәуке ханның заңнамалық реформаларынан кейін олардың мәртебесі едәуір төмендеп, аталық қазақ қоғамының әлеуметтік иерархиясында рулардың басшыларынан төмен мәртебеге ие болды.