Жәдидшілдік: идеология, концептуалды тәсілдер және тәжірибе Jadidism: ideology, conceptual approaches and practice

Аңдатпа

Бұл мақала Ресей империясына кірген түркі халықтарын ағартуда белгілі бір рөл атқарған жәдидшілдік идеологиясын, қозғалысын талдауға арналған. Осыған орай бастапқы кезеңде бұл қозғалыс мектептегі білім беру реформасын, жалпы мәдени жаңғыртуды жақтап, ал соңғы кезеңде ұлттық тәуелсіздік идеясын ұсынғанын атап өту маңызды. Осы мәселе бойынша зерттеушілердің еңбектерін зерттеу негізінде автор жәдидшілдіктің түркі халықтарының өмірінде, ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда, ұлттық тәуелсіздік идеясын ресімдеуде әлеуметтік-мәдени, саяси рөлі бар деген қорытындыға келеді. Зерттеуші қозғалысты талдау кезінде түркі халықтарының рухани өмірінің іргетасы болып табылған және қоғамдық өмірдің барлық салаларына еніп кеткен қозғалыс пен маңызды біріктіруші аспектіні қалыптастыруда шешуші факторлардың бірі ретінде жәдидшілдік идеологиясындағы исламның рөлін ерекше атап өтті. Сондай-ақ, мақалада автор жәдидшілдік тезисін оның дамуында идеологияның эволюциясын, қозғалыстың мәдени-ағартушылық сипатын саяси сипатқа айналдыруды көрсететін бірнеше кезеңнен өткен қозғалыс ретінде бекітеді. Осылайша, автор жәдидшілдік сияқты қозғалыстың ерекшеліктерін, яғни Қазан төңкерісі қарсаңында балама коммунистік тұрғыдан әрекет еткен қоғамдық қозғалыс пен күшті ашу қажет деп санайды. Жәдидшілдік байырғы халықтардың бостандықты сүйетін ұмтылыстарын кеңінен басу, рухани саладағы тоқырау жағдайында қоғамды реформалауға және модернизациялауға ықпал ететін қуатты фактор болды. Сондықтан, бастапқыда жәдидшілер, ең алдымен, жаңа сәнді мектептер құру, газеттер шығаруды ұйымдастыру және т.б. құру арқылы рухани саланы модернизациялауға ұмтылды, осылайша ұлттық зайырлы білімнің пайда болуына, рухани өмірдің жаңаруына, сайып келгенде, ұлттық сананың өсуіне жол ашты.