Сведения по исторической географии Центральной Азии в историографии узбекских ханств XVIII–XIX вв.

Жұлдыз   Төлебаева

doi:10.32523/2616-7255-2024-147-2-99-116

Авторлар

Жұлдыз Төлебаева Қожа Ахмет Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің https://orcid.org/0000-0002-4284-0871

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-147-2-99-116

Кілт сөздер:

Орталық Азия; тарихи география; Өзбек хандықтары; жазбаша дереккөздер; әкімшілік-аумақтық құрылым

Аңдатпа

Мақалада XVIII–XIX ғасырлардағы Мауреннаhрда шағатай, парсы тілдерінде жазылған және Орталық Азияның тарихи географиясы бойынша материалдар қамтылған тарихи шығармалар зерттеледі. Зерттеудің мақсаты – XVIII–XIX ғасырлардағы жергілікті авторлардың тарихи еңбектеріндегі Орталық Азияның тарихи географиясы бойынша аса құнды мәліметтерді анықтау және ғылыми айналымға енгізу. Өзбек хандықтарының жазба ескерткіштерінен анықталған фактілік мәліметтер қарастырылып отырған нарративтік дереккөздердің аймақтағы мемлекеттер, ұлыстар мен уәлайаттар туралы тарихи-географиялық материалдарға бай екенін көрсетті. Тарихи шығармалардан алынған мәліметтер Орталық Азияда орын алған әкімшілік-аумақтық өзгерістерді қадағалауға мүмкіндік береді. Бұхара, Хиуа, Қоқан тарихнамашылары аймақтағы әскери қақтығыстар туралы айтып, хандықтардың жоғарғы билеушілерінің жорықтарын сипаттай отырып, уәлайаттар, қалалар, ауылдар мен қамалдар туралы көптеген мәліметтер береді және жаңа қорғандардың құрылысы туралы хабардар етеді, белгілі және танымалдығы аз жолдарды, уәлайаттың су ресурстарын, қолданыста болған өткелдер мен көпірлерді атап өтеді. XVIII–XIX ғасырлардағы тарихи шығармалардың авторлары аймақта болған оқиғаларды сипаттағанда, басқа шежірелерде жоқ, бірақ өткен ғасырлардағы аймақтың тарихи географиясын тұтастай қарастыру үшін маңызды бірегей мәліметтер мен фактілерды өз жұмыстарына енгізді. Дегенмен, XVIII–XIX ғасырлардағы хиуалық, қоқандық және бұхаралық шығармалардағы географиялық мәліметтердің едәуір бөлігі әлі де жеткіліксіз қарастырылған және әлі де егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Axworthy M. The Sword of Persia. Nader Shah: From Tribal Warrior to Conquering Tyrant. – London-New York: I. B. Tauris, 2006. – 368 p.

Bregel Yu. An Historical Atlas of Central Asia. – Leiden, Boston: Brill, 2003. – 109 p.

Bregel, Yuri. Documents from the Khanate of Khiva, 17th-19th centuries. – Bloomington, IN: Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies, 2007. – 117 p.

Īsh Murād b. Ādīna Muḥammad ʿAlavī. Jamshīdī ṭavāyifī fatḥī (The Subjugation of the Jamshīdīs). Toshov, N. (ed.). – Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2018. – 200 p.

Mir Abdoul Kerim Boukhary. Histoire de L’Asie Centrale, Afghanistan, Boukhara, Khiva, Khoqand. Depuis les dernières années du règne de Nadir Chah (1153), jusqu'en 1233 de l'Hégire (1740-1818), par Mir Abdoul Kerim Boukhary. Publié, traduit et annoté par Ch. Schefer. Texte persan. – Paris, 1876. – 114 p.

Мuhammad Riza Mirab Agahi. Jami‘ al-vaqi‘at-i sultani. Edited in the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryaghdi Tashev. – Samarqand-Tashkent, 2012. – 332 p.

Мuhammad Riza Mirab Agahi. Zubdat al-tavarikh. Edited in the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Khilola Nazirova. – Samarqand-Tashkent, 2016. – 300 p.

Mulla Muhammad Yunus Djan Shighavul Dadkhah Tashkandi. The Life of ‘Alimqul: A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia. Ed. and trans. by Beisembiev T. K. – London: Routledge, 2003. – 400 p.

Shīr Muḥammad Mīrāb Mūnīs and Muḥammad Rīza Mīrāb Āgahī. Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm. Edited by Yuri Bregel. – Leiden: Brill, 1988. – viii, 1281 p.

Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi. Firdaws al-iqbāl: History of Khorezm. Translated from Chaghatay and annotated by Yuri Bregel. – Leiden: Brill, 1999. – lxxviii, 718 p.

Tulibayeva Zh. The Qazaqs and the Central Asian Principalities in the 18th and the First Half of the 19th Centuries. // Oriente Moderno. – Vol. 96, Is. 1. – 2016. – P. 25-45.

‘Абд ал-Гафур. Зафар-нама-йи Худайар-хани. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 598. –65 л.

‘Абд ал-Карим Намангани. ‘Умар-нама. Рукопись Института восточных рукописей Российской Академии наук. – № С2467. – 158 л.

‛Абд ал-Рахман Давлат. Тарих-и Абу ал-Файз-хани. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 11. – 161 л.

Абд ар-Рахман Таъле. История Абулфейз-хана. Перевод с таджикского, предисловие, примечания и указатель профессора А.А. Семенова. – Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1959. 176 с.

‘Аваз Мухаммад, I. Тарих-и джахан-намайи. Рукопись Института восточных рукописей Российской Академии наук. – Том I. – № С439. – 826 л.

‘Аваз Мухаммад, II. Тухфат ал-тавари-и хани. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – Том II. – № 9455/I. – 343 л.

Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-XVIII вв. (Письменные памятники). – Ташкент: Фан, 1985. – 262 с.

Бейсембиев Т.К. Кокандская историография: Исследование по источниковедению Средней Азии XVIII-XIX вв. – Алматы: ТОО «Print-S», 2009. – 1263 с.

Ибадаллах, Мухаммад-Шариф. Тарих-и амир Хайдар. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 1836. – 94 л.

Материалы по истории казахских ханств в XV–XVIII вв. (извлечения из персидских и тюркских сочинений). – Алма-Ата: Наука, 1969. – 652 с.

Мир Мухаммед Амин-и Бухари. Убайдулла-наме. Перевод с таджикского с примечаниями члена-корреспондента Академии наук Узбекской ССР профессора А.А. Семенова. – Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1957. – 326 с.

Мухаммад-Амин-бек. Анджум ал-таварих. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 11366. – 153 л.

Мухаммад-Амин Бухари. Тарих-и ‘Убайдаллах-хан. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 1532. – 275 л.

Мухаммад-Вафа, Алим-бек. Тарих-и Рахим-хан. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 16. – 366 л.

Мухаммад-Йакуб. Тарих-и амиран-и мангытийа. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 2726/I. – 33 л.

Мухаммад Мир ‛Алим. Тарих-и амир Насраллах. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 1838. – 74 л.

Мухаммад-Риза. Рийаз ал-даула. Рукопись Института восточных рукописей Российской Академии наук. – № D123 (590ос). – 258 л.

Мухаммад-Салих-ходжа. Тарих-и джадида-йи Ташканд. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 7791. – 1040 л.

Мушриф Исфараги. Шах-нама-йи ‘Умар-хани. Рукопись Института восточных рукописей Российской Академии наук. – № С471. – 149 л.

Мухаммад-Хакимхан. Мунтахаб ал-таварих. Рукопись Института восточных рукописей Российской Академии наук. – № С470. – 697 л.

Таджир. Гарайиб-и сипах. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 5408. – 36 л.

Тулибаева Ж.М. История Казахстана в аштарханидских источниках // Доклады Национальной академии наук РК. – № 4. – 2013. – С. 126-140.

Тулибаева Ж.М., Исахан Г.Т. Арабографические источники по истории Казахстана: Фонд Института востоковедения Академии наук Республики Узбекистан. – Астана: РГУ «Национального центра археографии и источниковедения», 2014. –154 с.

Тулибаева Ж.М. Ташкентский вилайет и Дешт-и Кипчак в мемуарах Абу Убайдаллаха Мухаммада // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. – №.1 (142). – 2023. – С. 108–122.

Шир-Мухаммад, Мухаммад-Риза. Фирдаус ал-икбал. Рукопись Института востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан. – № 821/I. – 259 л.