География походов Джучи в средневековом Казахстане

Қанат  Өскенбай; Заринэ Жандосова

doi:10.32523/2616-7255-2024-149-4-139-161

Авторлар

Қанат Өскенбай АБДИ гуманитарлық зерттеу институты https://orcid.org/0000-0002-9893-763X
Заринэ Жандосова Санкт-Петербург мемлекеттік университеті https://orcid.org/0000-0002-4834-1360

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-149-4-139-161

Кілт сөздер:

Жошы; Қазақстан; тарих; география; жорық; Ортағасыр; қыпшақтар; қаңлы

Аңдатпа

Мақала ортағасырда Қазақ даласын билеген Жошының әскери жорықтарының тарихи географиясына арналған. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы – моңғол әскерінің негізгі соғыс жорықтарының бәріне қатысқан. Сібірдегі «орман халықтарына» қарсы әскери жорықты өзі бастап шыққан. Цзинь империясының қалаларын басып алған жасақтарды інілерімен бірге басқарған. Оның қолбасшылық таланты, әсіресе қазіргі Қазақстан аумағындағы қыпшақтар мен қаңлыларға қарсы соғыста айрықша көрінді. Ортағасырлық дереккөздерде «Дешті Қыпшақ» аталған аймақты Жошы Хорезмшах мемлекетіне қарсы жорыққа шығардан бұрын бұрын жаулап алды. Мақалада Жошы жасақтарының Қазақ даласын біртіндеп қалай басып алғаны көрсетілген. Дешті-Қыпшақтың негізгі өзен арналарымен байланысып жатқан бірнеше географиялық аймақ аталған. Жошы жасағының Қазақстанда алғаш аялдаған жері – Шығыс Қазақстан. Мұнда меркіт жасағымен шайқасқан. Соғыста жеңілген меркіттер батысқа қашып шығып, қыпшақтармен бірігіп, Жошыға қайыра қарсы шапқан. Жошының Батыс Қазақстандағы әрекеті Жем мен Ырғыс өзендерінің бойында өткен. Ол жерде қыпшақтармен және Хорезмшахы Мұхаммедпен екі шайқас болған. 1219 жылы Жошы жасағы Шыңғысханның негізгі күшімен бірігіп, Сырдария бойындағы қалаларды алған. Содан соң Хорезмнің астанасы Үргенішті қоршаған. Үргеніш құлаған соң Жошы қыпшақтармен соғысты қайта жалғастырып, Жайық өзненіне дейін жеткен. 1223 жылы бүгінгі Оңтүстік Қазақстан аумағындағы Сырдария жағасына оралған. Әкесімен бірге Құланбасы деген жерге аңшылыққа шыққан. Сөйтіп әрі қарай Ертіс бойына аттанған. Осылайша Жошы хан Шығыстағы Ертістен, Батыстағы Жайық өзеніне дейінгі ұшқан құстың қанаты талатын кең байтақ жерге билік құрған.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Agatay O. An Analysis of Joči’s Debated Paternity and His Role in the Altan Uruġ Royal Lineage of Činggis Khan. Zolotoordynskoe obozrenie. 2021. Vol. 9. No. 4. P. 684-714. http://dx.doi.org/10.22378/2313-6197.2021-9-4.684-714

Allsen Th.T. Prelude to the Western Campaigns: Mongol Military Operations in the Volga-Ural Region, 1217–1237. Archivum Eurasiae Medii Aevi. 1983. No. 3. P. 5-24.

Atwood Ch. Jochi and the Early Western Campaigns. How Mongolia Matters: War, Law, and Society. Edited by Morris Rossabi. Leiden; Boston, 2017. P. 35–56.

Atwood Ch.P. (tr.). The Rise of the Mongols: Five Chinese Sources. Edited and translated, with an Introduction, by Christopher P. Atwood, with Lynn Struve. Indianapolis; Cambridge: Hackett Publishing Company, Inc., 2021. 229 p.

Atwood Ch.P. (tr.). The Secret History of the Mongols. Penguin Classics. Translated by Christopher Pratt Atwood. Dublin: Penguin Books, 2023. 354 p.

Boyle J.A. On the Titles Given in Juvaini to Certain Mongolian Princes. Harvard Journal of Asiatic Studies. 1956. Vol. 19. P. 146–154.

Favereau M. The Horde: How the Mongols Changed the World. Cambridge, Massachusetts; London, England: The Belknap Press of Harvard University Press, 2021. 377 p.

Golden P.B. Tuši: the Turkic name of Joči. Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. Bucureşti; Brăila, 2011. P. 413–424.

Juvaini ‘Ala-ad-Din ‘Ata-Malik. The History of the Word-Conqueror. Translated from the text of M.M. Qazvini by J.A. Boyle. Vol. 1–2. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1958. 763 p.

Mission to Asia: Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and China in the thirteenth and fourteenth centuries. Nun of Stanbrook Abbey (tr.); Christopher Dawson (ed.). New York: Harper & Row, Publishers, 1966. 246 p.

Pelliot P. Notes sur l'histoire de la Horde d'Or. Paris: Librairie D’Amerique et D’Orient, 1949. P. 7-174.

Rachewiltz I. de. The Secret History of the Mongols. A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century. Translated with a Historical and Philological Commentary. 2 vol. with continuous pagination, Leiden, Boston: Brill's Inner Asian Library, 2004. CXXVII + 1347 pp.

Rashiduddin Fazlullah’s Jami‘u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles. A History of the Mongols. Part 1–3. English Translation & Annotation bу W.М. Тhackston. Cambridge, Massachusetts: Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1998-1999. 819 p.

Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Изд. испр. Алматы: Гылым, 1995. 296 с.

Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Сочинения. Москва: Наука. Главред вост. лит., 1968. Т. V. С. 19-192.

Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. Т. I. Москва: Изд-во вост. дит. 1963. 760 с.

Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097-1231. Москва: Наука. Главред вост. лит., 1986. 348 с.

Джамал ал-Карши. ал-Мулхакат би-с-сурах. Отв. ред. А.К. Муминов. Введ., пер. с арабо-перс., коммент., текст, факс. Ш.Х. Вахидова, Б.Б. Аминова. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 416 с. (История Казахстана в персидских источниках. I т.).

Джувейни Ала-ад-Дин Ата-Мелик. Чингисхан. История завоевателя мира, записанная Ала-ад-Дином Ата-Меликом Джувейни. Перевод текста Мирзы Мухаммеда Казвини на англ. яз. Дж.Э. Бойла с предисл. и библиогр. Дэвида О.Моргана. Пер. текста с англ. на русский яз. Е.Е. Харитоновой. Москва: Издательский дом «Магистр-пресс», 2004. 690 с.

Джузджани, Абу ‘Умар Минхадж ад-Дин ‘Усман ибн Сирадж ад-Дин ал-Джузджани. Табакат-и Насири. История Казахстана в персидских источниках Т. IV. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из персидских сочинений, собранные В.Г. Тизенгаузеном и обработанные А.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. Перераб. и доп. Подготовка к новому изданию, введение, перевод, коммент., сост. указ. М.Х. Абусеитовой и Ж.М. Тулибаевой. Алматы: Дайк-Пресс, 2006. 620 с.

Жумаганбетов Т.С., Сундетова А.Н. Принц Джучи и история Внутренней и Западной Азии в конце XII – начале XIII веков. Вестник КазНУ. Серия историческая. 2022. № 1. С. 143–153.

Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-та’рих (Полный свод истории). Избранные отрывки. Пер. с араб. яз., прим. и коммент. П.Г. Булгакова; доп. к пер., прим. и коммент., введ. и указ. Ш.С. Камолиддина. Ташкент: Узбекистан, 2006. 560 с.

Иоанн де Плано Карпини. История монголов. Текст, пер., коммент. под ред. А.А. Горского, В.В. Трепавлова. Москва: Институт Дальнего Востока РАН, 2022. 383 с.

Козин С.А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. под названием Mongol-yn niguča tobčiyan. Юань Чао Би Ши. Монгольский обыденный изборник. Москва; Ленинград: Изд-во АН СССР, 1941. 619 с.

Кумеков Б.Е. (ред.). Хан Джучи. Великая степь. Нур-Султан, 2020.

Кушкумбаев А.К. (ред.). Джучи: личность, эпоха, память. Сборник научных статей. Алматы: Темірқазық, 2020. 328 с.

Кырыми Абдулгаффар. Умдет ал-ахбар. Книга 2: Пер. с османского Ю.Н. Каримовой, И.М. Миргалеева; общ. и науч. ред., предис. и коммент. И.М. Миргалеева. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани, 2018. 200 с.

Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. (Екінші басылым). – Алматы: Елтаным, 2014. 360 б.

Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. (Тарихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. 344 бет.

Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан. (Үшінші басылымы). – Алматы: Steppe&World, 2020. 300 б.

Миргалеев И. Джучи – первый правитель улуса. Золотая Орда в мировой истории. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани, 2016. С. 72–77.

Насави, Шихаб ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны: (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указатели З.М. Буниятова. Москва: Восточная литература, 1996. 798 с.

Нувайри. Из энциклопедии ан-Нувайри (Нихайат ал-араб фи фунун ал-адаб). Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т. 1. Извлеч. из араб. соч., собранные В.Г. Тизенгаузеном. Подг. к нов. изд., введ., доп. и коммент. Б.Е. Кумекова, А.К. Муминова. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. С. 121–141.

Оллсен Т.Т. Прелюдия к западным кампаниям: Монгольские военные операции в Волго-Уральском регионе в 1217–1237 годы. Степи Европы в эпоху средневековья: Т. 6. Золотоордынское время. Сб. науч. работ. Донецк: ДонНУ, 2008. С. 351–362.

Ошан Ж. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. 5 т. Әулеттік тарихи жылнамалар. 3-бөлім. Алматы: Дайк-Пресс, 2006. 256 б.

Порсин А.А. Джучи. Несостоявшийся наследник. Астана: Международный научный комплекс «Астана», 2020. 392 с.

Рашид ад-дин Фазлуллах Хамадани. Жамиғ ат-тауарих (Тарихтар жинағы, XIV ғ.). Көп томдық. – Астана: Фолиант, 2018. 1-том. 596 б.; 2-том. 596 б.; 3-том. 600 б.; 4-том. 596 б.; 5-том. 596 б.

Рашид ад-дин. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1. Пер. с перс. Л.А. Хетагурова. Москва; Ленинград: Изд-во. АН СССР, 1952а. 221 с.

Рашид ад-дин. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 2. Пер. с перс. О.И. Смирновой. Москва; Ленинград: Изд-во. АН СССР, 1952б. – 316 с.

Рашид ад-дин. Сборник летописей. Т. 2. Пер. с перс. Ю.П. Верховского. Москва; Ленинград: Изд-во. АН СССР, 1960. 250 с.

Тимохин Д.М., Тишин В.В. Очерки истории Хорезма и Восточного Дешт-и Кыпчака в XI – начале XIII вв. Москва: Институт востоковедения РАН, 2018. 380 с.

Тоган И. Джучи хан и значение осады Хорезма как символы законности. Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). От Калки до Астрахани. 1223-1556. Казань: Институт истории, 2001. С. 146–187.

Тулибаева Ж.М. Из «Та’рих-и арба’ улус» Мирза Улугбека. История Казахстана в персидских источниках. Том 5. Извлечения из сочинений XIII–XIX веков. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. С. 88–112.

Усманова Э.Р., Ускенбай К.З., Кожа М.Б., Панюшкина И.П. Мавзолей Джучи-хана: история исследования. Коллективная монография. Самарканд: Международный институт центральноазиатских исследований, 2024. 284 с.

Утемиш-хаджи. Кара таварих. Перевод на русский язык И.М. Миргалеева, Э.Г. Сайфетдиновой. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2017. 312 с.

Хаутала Р. Монгольское завоевание восточных мадьяр по письменным источникам. Золотоордынское наследие. Вып. 4. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани, 2021. С. 74-91.

Хаутала Р. От «Давида, царя Индий» до «ненавистного плебса сатаны». Антология ранних латинских сведений о татаро-монголах. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани, 2015. 496 с.

Хаутала Р. Ранние джучидские военные кампании и протолуидские письменные источники. Золотоордынское обозрение. 2020. Т. 8. № 4. С. 647–661. http://dx.doi.org/10.22378/2313-6197.2020-8-4.647-661

Храпачевский Р.П. (пер.). Золотая Орда в источниках. Т. III. Китайские и монгольские источники. Собрание сведений, относящихся к истории Золотой Орды (улусу Джучи), из китайских и монгольских источников. – Москва: Центр по изучению военной и общей истории, 2009. 336 с.

Цулая Г.В. (пер.). Анонимный грузинский «Хронограф» XVI века [Жамтаагмцерели]. Вып. 1. Текст. Москва: Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая, 2005. 152 с.