National projects of the Alash intelligence in the field of education

Tеңгеш  Қаленова; Гаухар  Абдрахманова; Зәуреш   Колумбаева

doi:10.32523/2616-7255-2024-146-1-67-86

Авторлар

Tеңгеш Қаленова Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-4767-5537
Гаухар Абдрахманова Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0001-7648-8063
Зәуреш Колумбаева «Тұран-Астана» https://orcid.org/0009-0000-1516-4540

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-146-1-67-86

Кілт сөздер:

Алаш; автономия; партия; білім, интеллигенция; 1920, мектеп, жоба; әліпби; оқулық.

Аңдатпа

Мақалада «Алаш» ұлттық саяси партиясы бағдарламасының жобасында айқындалған Алаш автономиясының мемлекеттілік негіздері қарастырылып талданады. Партия бағдарламасында халық мүддесіне қатысты саяси маңызды мәселелер қазақ мемлекеттілігін құру идеясына негізделді. Алаш зиялыларының мемлекет құруда ұсынған жолы өркениетті даму жолы болды. Алаш интеллигенциясының білім беру саласындағы ұлттық жобаларының тұжырымдамалық негізі «Алаш» партиясы бағдарламасының «Ғылым-білім үйрету» деп аталатын IX бөлімінде айқындалды. Кеңестік билік орнағаннан кейін де Алаш қайраткерлері еліміздің білім мен ғылым салаларын дамытуға арналған ұлттық жобаларын жүзеге асыруды жалғастырды. 1920 жылдары Алаш зиялылары мектептегі білімді реформалауға аса мән берді. Білім сапасын арттыру үшін жаңа үлгідегі мектептер ұйымдастырылып, ұлт мектептеріне қажетті оқу құралдары Алаш зиялылары авторлығымен әзірленді. 1920 жылдары жаңа әліпби мәселесін де ұлттық интеллигенция білім беру саласымен байланыстыра отырып қарастырды. Өйткені ұлт мектептерінде қазақ балалары оқытылатын болғандықтан, мұнда білім беруді ұлттық негізде құру қажет болды. Сондықтан кеңестік кезеңнің алғашқы жылдарында большевиктердің таптық идеологиясы мен алаштықтардың ұлтшылдық идеологиясы арасында ымырасыз күрес жүрді.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Abzhanov Kh., Alpeisov A. Kazakh intellectuals men madeniyeti turaly[ About the Kazakh intelligentsia and culture] (Almaty, 1992, 127 р.). [in Kazakh].

Aimauytov Zh. Emlenі оzgertuge zhoba [Is it possible to change the letters] 7 January (1924). [in Kazakh].

Akkululy S. Әlihan Bokejhan. Kazak zherіnіn zhokshysy [Alihan Bokeyhan. Protector of Kazakh land] (Astana, 2017, 550 p.). [in Kazakh].

Alash orda: Sbornik dokumentov [Alash orda: Collection of documents] (Alma-Ata, 1992, 192 p.). [in Russian].

Amanzholova D. Partija Alash: istorija i istoriografija [The Alash Party: history and historiography] (Semipalatinsk, 1993, 137 p). [in Russian].

Amanzholova D. Kazahskij avtonomizm i Rossija. Istorija dvizhenija Alash [Kazakh Autonomism and Russia. History of the Alash movement] (Moscow, 1994, 217 p.). [in Russian].

Bochagov A. Alash Orda. Kratkij istoricheskij ocherk o nacional'no-burzhuaznom dvizhenii v Kazahstane perioda 1917-1919 gg [Alash Orda. A brief historical essay on the national-bourgeois movement in Kazakhstan during the period of 1917-1919]. / / Safarov G. Kolonial'naja revoljucija (opyt Turkestana) [The Colonial Revolution (the experience of Turkestan)]. / Safarov G. (Almaty, 1996, 272 p.). [in Russian].

Bokeikhanov A. «Zhana mekteptі» shygaru nege kerek boldy? [Why do we need “New school”?]. №1, 3-6 (1925). [in Kazakh].

Brainin S., Timofeev N. O nacionalisticheskoj agenture japono-germanskoj razvedki (istoricheskaja spravka) [On the nationalist agents of the Japanese-German intelligence (historical reference)]. №. 9-10, 72-81 (1937). [in Kazakh].

Brynin S., Shafiro Sh. Ocherki po istorii Alash Ordy [Essays on the history of the Alash Horde]. (Alma-Ata–Moscow, 1935, 149 p.). [in Russian].

Dakhshleiger G. Oktjabr'skaja revoljucija i ugnetennye narody carskoj Rossii [The October Revolution and the oppressed peoples of Tsarist Russia]. (Moscow, 1967, 48 p.). [in Russian].

Ivanova L.V. Formirovanie sovetskoj nauchnoj intelligencii (1917-1927 gg.) [Formation of the Soviet scientific intelligence (1917-1927)]. (Moscow, 1982, 39 р.). [in Russian].

Kabulov I. Do konca vykorchevat' nacional-fashistskoe ohvost'e [To uproot the national fascist outpost to the end] №6-7, 72-76 (1937). [in Russian].

Kakishev T. Shyndykty burmalamaj, zhulmalamaj ajtajykshy! [Let's tell the truth without distorting it, without breaking it!]. №5 (1990). [in Kazakh].

Kalenova T.S. Zhүsіpbek Ajmauytov: қajratkerlіgі, agartushylygy, sajasi kozkarasy [Zhusupbek Aimautov: figure, enlightement, political views] (Almaty, 2022, 218 p.). [in Kazakh].

Kamzabekuly D. Alashtyn rukhani tugyry [Spiritual pedestal of Alash] (Almaty, 2008, 360 p). [in Kazakh].

Zhurtbay T. Uranym-Alash. Talky. Turme afsanasy. 3 T. [My Motto Is Alash. "Yes," he said. Prison Afsana] (Almaty, 2012, 646 p.) [in Kazakh].

Kara A. Mustafa Shokaj. Өmіrі. Kyresі. Shygarmashylygy [Mustafa Shokai. Life. Struggle. Creativity] (Almaty, 2004, 221 p.) [in Kazakh].

Karagusov Zh. Kazahskaja sovetskaja intelligencija, rozhdennaja Oktjabrem [Kazakh Soviet intelligentsia, born in October]. (Almaty, 1960, 142 p.) [in Russian].

Khansuvarov N. Latinizacija- orudie leninskoj nacional'noj politiki. [Romanization - A tool of Lenin's national policy]. (Moscow, 1932, 38 p.) [in Russian].

Koigeldiev M. Alash қozgalysy [Alash movement]. (Almaty, 1995, 368 р.) [in Kazakh].

Koigeldiev M. Kuandym tynde zhyrіp, kүn shygar dep. Ә. Bokejhanovtyn sajasi kozkarastary hakynda [I was glad to go at night and say that the sun would come out. A. Bukeikhanov's political views]. 14, 16, 17–January (1990). [in Kazakh].

Koigeldiev M., Omarbekov T. Tarikh tagylymy ne deidi?[ What the lessons of history say]. (Almaty, 1993, 205) [in Kazakh].

Kozybayev I. Istoriografija Kazahstana: uroki istorii [Historiography of Kazakhstan: history lessons]. (Alma-Ata, 1990, 134 p.) [in Russian].

Kozybayev M. Istorija i sovremennost' [History and modernity]. (Alma-Ata, 1991, 252) [in Russian].

Kul-Muhamed M. Programma «Alash»: fal'sifikacija i dejstvitel'nost' [The Alash program: falsification and reality]. (Almaty, 2000, 236 p.). [in Kazakh].

Madiyar. Zhasasyn Alash avtonomijasy! Korkejsіn alash! [Let's create Alash autonomy! Mat it prosper!] //«Kazak» gazetі (Қurastyrushylar: Ү. Subhanberdina, S. Dәuіtov, Қ. Sahov). [“Kazakh” newspaper (Compilers: U. Subkhanberdina, S. Dautov, K. Sakhov)]. (Almaty, 1998, p. 396.). [in Kazakh].

Mukanov S. XX gasyrdagy kazak adebietі: ultshyldyk, bajshyldyk dәuіrі [Kazakh literature of XX century: era of nationalism, wealt]. (Kyzylorda, 1932, 455 р.). [in Kazakh].

Zhana mektep [New School]. №7-8, 108-110 (1926). [in Kazakh].

Zhana mektep [New School]. №9-10, 85-89 (1926). [in Kazakh].

Zhana mektep [New School].№1, 5 (1928). [in Kazakh].

Zhana mektep [New School]. №9, 50 (1928). [in Kazakh].

Zhana mektep [New School]. №8, 38 (1929). [in Kazakh].

Nurpeyisov K. Alashorda tarihynyn zerttelui hakynda [About the research of Alash and Alashorda history]. № 1, 7-16 (1994). [in Kazakh].

Nurpeyisov K. Alash ham Alashorda [Alash and alashorda]. (Almaty, 1995, 253 р.) [in Kazakh].

Olcott M. B. Kazahi.-Kalifornija: Izdatel'stvo instituta Guver. Serija: issledovanija o narodah SSSR.[The Kazakhs.- California: Hoover Dam Institute. Series: research on the peoples of the USSR]. (1987). [in Russian].

Oraltay H. Alash-Tүrkіstan tүrkіlerіnіn ult-azattyk urany [Alash-the National Liberation motto of the Turks of Turkestan]. №8-10 (1991). [in Russian].

Sadvokasova Z. T. Nasledie alashskoj intelligencii po problemam prosveshhenija kazahskih detej (v kontekste kazahskoj gosudarstvennosti)[The legacy of the Alash intelligentsia on the problems of education of Kazakh children (in the context of Kazakh statehood)]. 4(3), 425–435 (2018). [in Russian].

Saktaganova Z.G., Omarova B.K., Ilyassova K.M., Nurligenova Z.N., Abzhapparova B.Zh., Zhalmurzina A.Zh., and Mazhitova Zh.S. The Alash Party: Historiography of the Movement. 7:4, 208-218 (2020).

Sarmurzin A., Grigoriev V. Bokejhanov zhane tarih shyndygy [Bukeikhanov and the truth of history]. July (1989). [in Kazakh].

Seifullin S. Tar zhol, tajgaқ keshu. 2-ret basyluy [Narrow road, survival from ice. 2nd edition]. (Almaty, 1936, 530 p). [in Kazakh].

Shayahmetov N. El - bүgіnshіl, menіkі – ertengі үshіn [The country is for today, mine is for tomorrow]. (Almaty, 2001, 148 p.) [in Kazakh].

Suzhikov M. Osobennosti Oktjabr'skoj socialisticheskoj revoljucii v Kazahstane [Features of the October Socialist Revolution in Kazakhstan]. (Alma-Ata, 1959, 96 p.) [in Russian].

Tastanov Sh. Yu. Sovetskij opyt formirovanija i razvitija intelligencii ranee otstalyh narodov [The Soviet experience of the formation and development of the intelligentsia of previously backward peoples]. (Alma-Ata, 1975, 186 p.) [in Russian].

Alashtyn talapty azamatyna! [To the demanding citizen of Alash!] (Almaty, 1998, 396 p.). [in Kazakh].

Tomohiko U. Evoljucija idei avtonomii Alash na volne obshherossijskih politicheskih sobytij do i vo vremja revoljucii [Evolution of the idea of autonomy of Alash on the wave of all-Russian political events before and during the revolution]. (Oral, 2017, 315–325 р.). [in Russian].