Clothes as a marker of otherness in traditional Kazakh culture

Жанерке  Шайгозова; Лариса  Нeхвядович

doi:10.32523/2616-7255-2024-148-3-135-156

Авторлар

Жанерке Шайгозова Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті https://orcid.org/0000-0001-8167-7598
Лариса Нeхвядович Алтай мемлекеттік Университеті https://orcid.org/0000-0001-8167-7598

DOI:

https://doi.org/10.32523/2616-7255-2024-148-3-135-156

Кілт сөздер:

киім; маркер; Өзгешілік; Мен-Басқамын; дәстүр; қазақ мәдениеті

Аңдатпа

«Өзгелік» ұғымы «басқа, ұқсас емес, басқаларға ұқсамайды» деген сөзден шыққан. Гуманитарлық ғылымдардағы өзгелік мәселесі ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің назарын аударып, әр қырынан қарастырылады. Мақала авторларының пікірінше, өзгеліктің визуалды көрінісі ғылымдағы ең аз дамыған мәселе болып табылады, сонымен қатар оны киім (костюм) және жалпы образ айқын әрі ерекше көрсетеді. Бұл мақалада қазақ мәдениетінің призмасы арқылы қаралатын киімдегі өзгеліктің көрінісі басты назарда болады. Мақалада кейбір деректерді салыстыру және нақтылау мақсатында басқа түркі этностарының (қырғыздар, алтайлар, өзбектер, қарақалпақтар), сондай-ақ ирандықтардың киімдері туралы материалдар зерттеледі. Белгілі болғандай, дәстүрлі мәдениетте киім адамның жаны мен «екінші» қабығы ретінде түсіндірілді. Белгілі бір түрдегі киімді кию арқылы адам өзінің «ерекшелігін», басқалардан айырмашылығын көрсете алады, яғни оның «Мен», «Мен басқамын» деген экспрессивті көрінісі болады. Мақалада дала ақсүйектерінің, шығармашылық кәсіп иелерінің, сондай-ақ шамандардың, диуаналардың және «өзге» мәртебесі бар басқа да санаттағы адамдардың киімінің кейбір элементтері түсіндіріледі. Киімнің кейбір көрнекі белгілерінің мағынасы қоғамға өзгешіліктің мәнін көрсету ғана емес, сонымен қатар одан да терең себептерді қамтиды деп болжанады. Біздің ойымызша, бұл атрибуттардың (маркерлердің) көпшілігі Адам мен Ғарыш бірлігінің синкретизмін көрсетеді, дәлірек айтсақ, киім киіну әлемінің белгілі бір деңгейіне жататынын білдіреді. Мақалада келтірілген өзгеліктің визуалды белгілерін қазақ мәдениетінің мысалында қарастыра отырып, оның иконографиясы қоғамда түсінікті және қабылданатын мұқият ойластырылған және мұқият теңдестірілген жүйе болды деп қорытынды жасауға болады.

Downloads

Download data is not yet available.

Әдебиеттер тізімі

Abylkasov G. Zh. Tradicii masterstva Sal-Seri i ego dalekie nachinaniya v okrestnosti Esil’-Kokshe [Sal-Sery’s tradition of craftsmanship and his far-flung endeavours in the neighbourhood of Yesil-Kokshe] // Bulletin of Sh. Ualikhanov Kokshetau State University, 2018. - № 1 (2). – P. 197 – 201. [in Russian]

Akishev A.K. Iskusstvo i mifologiya sakov [Art and mythology of the Saks]. - Alma-Ata: Nauka, 1984.- P.176. [in Russian]

Asemkulov T., Nauryzbaj Z. Sub’ekt (-iv)naya kazahskaya kul’tura [Subject(ive) Kazakh culture]. – Almaty: Otuken.kz, 2022.- 400 p. [in Russian]

Avanesov S.S. Odetyj chelovek (k probleme antropologicheskoj semiotiki vlasti) [Dressed man (to the problem of anthropological semiotics of power)] // Praxema. Problems of visual semiotics, 2016. – № 1 (7). – P. 34-46. [in Russian]

Azi A.E., Azap S., Saduakas N.A. Koshpendі sal-serіlerіnіn halytyk-dіni kozkarastary [Ethnic and religious views of nomadic peoples] // Bulletin of the L. Gumilyov ENU Series: Historical Sciences. Philosophy. Religious studies. – 2022. № 1 (138). – P. 142-154. [in Kazakh]

Bahtin M. M. Literaturno-kriticheskie stat’I [Literary and critical articles]. – M.: Nauka, 1986. – 541 p. [in Russian]

Basilov V.N. Shamanstvo u narodov Srednej Azii i Kazahstana [Shamanism among the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. – M.: Nauka,1992. – 328 p. [in Russian]

Baskakov A. N. Narodnyj teatr Horezm [Folk Theatre of Khorezm]. – Tashkent: Fan, 1984. – 128 p. [in Russian]

Dudin S.M. Otchet o poezdkah v Srednyuyu Aziyu v 1900–1902 gg [Report on trips to Central Asia in 1900-1902]. M.: Fond Mardzhani, 2021. – 559 p. [in Russian]

Dzhanibekov U. Kazahskaya nacional’naya odezhda [Kazakh national dress]. –Almaty: Oner, 1996. – 146 p. [in Russian]

Erofeeva I.V. Epistolyarnoe nasledie kazahskoj pravyashchej elity 1675-1821 godov [Epistolary heritage of the Kazakh ruling elite 1675-1821] Collection of historical documents in 2 volumes. – Almaty, AO «ABDI Kompani», 2014. - 696 p. [in Russian]

Gaverdovskij Ya.P. Obozrenie Kirgiz-kajsackoj stepi (chast' 1-ya), ili Dnevnye zapiski v stepi Kirgiz-kajsackoj 1803 i 1804 godov [Review of the Kirghiz-Kaisak steppe (part 1), or Day notes in the Kirghiz-Kaisak steppe in 1803 and 1804] // Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah XVI-XX vv [History of Kazakhstan in Russian sources XVI-XX centuries]. – Almaty: Atamura, 2007. Vol V. – P. 157-256. [in Russian]

Golikova T.A. Trikstery tyurkskoj mifologii: Tastarakaj [Tricksters of Turkic mythology: Tastarakai] // Linguo-methodological and cultural problems of teaching foreign languages at higher education institutions. Ufa: BGU, 2010. – Р.55-58. [in Russian]

Goncharova N.S. Formennaya odezhda predstavitelya vlasti kak simvol –predmet prestupleniya i kak simvol – sredstvo soversheniya prestupleniya [Uniform clothing of a representative of authority as a symbol - the subject of the crime and as a symbol - the means of committing a crime] // Vestnik VSU, Law, 2020. – № 2. – P. 269 – 277. [in Russian]

Kaskabasov S. Geroi kazahskoj volshebnoj skazki [Heroes of Kazakh magic fairy tale] // Soviet Turkology, 1970. №3. – Р.109-118. [in Russian]

Kubel E.L. Narodnyj teatr maskarabozov v Karakalpakii (po materialam fotokollekcii A.L. Melkova 1927–1928 gg. v sobranii MAE RAN) [Folk Theatre of Maskarabozes in Karakalpakia (on the materials of the photographic collection of A.L. Melkov 1927-1928 in the collection of the MAE RAS)]. Illustrative Collections of Kunstkamera Vyp. 2. Collection of the MAE, Vol. LXVI. SPb: MAE RAS. 2019, Р. 79-86. [in Russian]

Kukashev R.Sh. K obrazu lebedya v kazahskom shamanstve [To the image of the swan in Kazakh shamanism] // Ethnographic Review, 2002, – № 6. – Р.38-44. [in Russian]

Kondybaj S. Mifologiya predkazahov [Mythology of the Pre-Kazakhs]. Book Three. – Almaty, SaGa, 2008.- 436 p. [in Russian]

Kondybaj S. Kazahskaya mifologiya [Kazakh mythology] Concise Dictionary. –Almaty, Nurly Alem, 2005. – 272 p. [in Russian]

Lotman M.Yu Articles on the semiotics of culture and art. – SPb: Akademicheskij proekt, 2002. – 544 p. [in Russian]

Margulan A. Kazaktyn sal, serіlіk dasturі [Tradition of Kazakh sal, sery] // Margulan A. Shygarmalary [Margulan’s work], Vol. II. – Almaty: Alatau, 2007. – 432 p. [in Kazakh]

Mustafina R.M. Predstavleniya, kul’ty, obryady u kazahov [Kazakh beliefs, cults and rituals]. – Almaty: Kazak university, 1992. – 176 p. [in Russian]

Naumova O.B. Ekstravagantnaya lichnost’ v tradicionnoj kazahskoj kul’ture (k voprosu o vremeni formirovaniya gruppy sal-serі) [Extravagant personality in traditional Kazakh culture (to the question of the time of formation of the Sal-Sery group)] // TSU Bulletin. History, 2020. - № 64. – P. 178-184. [in Russian]

Nauryzbaj Z. Vechnoe nebo kazahov [The eternal sky of the Kazakhs]. – Almaty: SaGa, 2013. – 704 p. [in Russian]

Popova, L.F. Muzhskie vyshitye sharovary v kul’ture narodov Srednej Azii i Kazahstana [Men’s embroidered trousers in the culture of the peoples of Central Asia and Kazakhstan] // Eurasia – Dialogue of Cultures: Proceedings of the Twenty-second St. Petersburg Ethnographic Readings. SPb: Rossijskij etnograficheskij muzej, 2023. – Р.73-80. [in Russian]

Pozdnev P.A. Dervishi v musul’manskom mire [Dervishes in the Muslim world]. Orenburg: Breslina, 1886. – 194 p. [in Russian]

Prokofieva E.D. Shamanskie kostyumy narodov Sibiri [Shaman costumes of the peoples of Siberia] // Religious representations and rites of the peoples of Siberia in the XIX - early XX century. – Leningrad: Nauka, 1971. – Vol. 27. – Р. 5-100. [in Russian]

Rahimova Z. Sufijskaya koncepciya odezhdy v kostyume shejkov i dervishej (po dannym pozdnegeratskoj miniatyury) [Sufi concept of clothing in the costume of sheiks and dervishes (according to the late Herat miniature)] // “San at” Magazine, 2008. – №2. URL: https://sanat.orexca.com/2008-rus/2008-2-2/sufkonc / (access date: 23.01.2024) [in Russian]

Rassudova R.A. K istorii odezhdy sredneaziatskogo duhovenstva [To the history of Central Asian clergy dress] // Monuments of traditional and everyday culture of the peoples of Central Asia, Kazakhstan and the Caucasus. – 1989. – Р. 170-179. [in Russian]

Saikeneva D.K. «Svoj i chuzhoj» v mifopoeticheskom mire tyurkov: inakovost' kak priznak prinadlezhnosti k nizhnemu miru [“One’s own and stranger” in the mythopoetic world of the Turks: otherness as a sign of belonging to the lower world] // Bulletin of the L. Gumilyov ENU Series: Historical Sciences. Philosophy. Religious studies. – 2023. – V.143. № 2. – Р. 74-85. DOI: 10.32523/2616-7255-2023-143-2-74-85. [in Russian]

Shakhanova N. Mir tradicionnoj kul'tury kazahov: etnograficheskie ocherki. [The World of Traditional Culture of Kazakhs: Ethnographic Essays]. – Almaty:1998. [in Russian]

Simakov G.N. Obshchestvennye funkcii kirgizskih narodnyh razvlechenij v konce 19 – nachale 20 v.[ Social Functions of Kyrgyz Folk Entertainments in the late 19 – early 20 centuries. Istoriko-etnograficheskie ocherki [Historical and Ethnographic Essays].– L.: Nauka, 1984. – 229 p. [ in Russian]

Toleubaev, A.T. Kostyum shiliktinskogo «zolotogo cheloveka» v kontekste odezhdy sako-skifskogo mira [The costume of the Shilikta “Golden Man” in the context of the Sako-Scythian dress] // The World of the Greater Altai. – 2016. – №4. – Р. 689 – 710. [in Russian]

Tursunov E.D. Vozniknovenie baksy, akynov, seri i zhyrau [Emergence of baksy, akyns, sery and zhyrau]. - Astana: Foliant, 1999. – 252 p. [in Russian]

Yuzefovich B.O. O byte kirgizov Turgajskoj oblasti [On the life of the Kirghiz of the Turgai region] // Russian Messenger. – 1880. – №4. – Р.799 – 832. [in Russian]

Yacenko S.A. Cvetovye predpochteniya v kostyume drevnih iranoyazychnyh narodov [Colour preferences in the costume of ancient Iranian-speaking peoples]. 2010. URL: https://www.narodko.ru/article/yatsenko/color_iran/iran.htm (access date 23.01.2024). [in Russian]

Zakharova I.V., Khodshayeva R.D. Kazahskaya nacional’naya odezhda XIX – nachala XX v. [Kazakh national clothing XIX - early XX century]. Alma-Ata: 1964. – 157 p. [in Russian]